Zelzelenin akabinde gündem barajlar: Göletlere dikkat edilmeli

ANKARA – Maraş ve Hatay merkezli sarsıntıların akabinde bölgedeki barajların patlama savları gündeme geldi. Zelzele bölgesinde yaşayanlar ortasında paniğe neden olan bu durum korkuyu da beraberinde getirdi. Tarım ve Orman Bakanlığı yaptığı tüm açıklamalarda barajların denetim edildiğini ve rastgele bir sorunun olmadığını açıkladı.

Depremin yaşandığı bölgelerdeki barajların inançlı olduğunu belirten İnşaat ve Etraf Yüksek Mühendis Su Uzmanı Hasan Akyar’a nazaran 30 metrenin altındaki göletlere dikkat etmek gerekiyor. Barajlardaki olumsuz bir duruma dair senaryolar üzerine çalışıldığını söz eden Akyar, sarsıntının ağır etkilediği kentlerin su durumuna dair de ikazlarda bulundu. Tekrar inşa edilmesi planlanan kentler için altyapının üst yapıdan daha değerli olduğuna dikkat çeken Akyar, “Deprem yöresinde çabucak konut inşasına başlamak son derece hatalı” dedi.

‘DEPREM BÖLGESİNDEKİ BARAJLARIN İNANÇLI OLDUĞUNU DÜŞÜNÜYORUM’

Su uzmanı Akyar’ın zelzelelerin akabinde açığa çıkan baraj derdinden kentlerin altyapı sorunlarına, yeni kurulacak kentler için atılması gereken adımlardan dikkat edilmesi gerekenler hususlara dair sorularımıza karşılıkları şöyle oldu:

Arka geriye yaşanan sarsıntıların akabinde bu bölgelerdeki barajlara dair bir tasa açığa çıktı. Siz yıllarca barajların imal süreçlerinde de çalışmalar yaptınız. Barajların yapılarına dair ne kaydedersiniz?

Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü’nün (DSİ) çok katı kuralları vardır. Bilhassa baraj yeri seçiminde. Birçok bilim kolundan çalışanı vardır. Fay çizgilerini ve mümkün sarsıntıların nerelerde olacağını öngörürler. Barajlar çok kıymetli yapılar olduğu için çok titiz biçimde risklere karşı da emniyet kat sayıları yüksektir. Barajın olduğu yerde en ufak bir sarsıntı riski varsa onun getirdiği yan yatay yüklerin iki buçuk katı alınarak hesaplanır. Her iki tarafı da dar vadide olur ve her iki taraftaki ana kayaya ilişkisi çok güçlü yapılır. Bugüne kadar çeşitli sarsıntılar atlatmış barajlarda rastgele bir sorun çıkmamıştır. Sarsıntı bölgesindeki barajların inançlı olduğunu düşünüyorum.

‘BARAJLARLA İLGİLİ BİR SORUNUN YAŞANACAĞINI İDDİA ETMİYORUM’

Barajlarla ilgili ülkemizde iki yol var. Bir tanesi beton barajlar. Dairesel ve kavisli oluyor. İki ucundan ana kayaya bağlanır. Bunun bombe tarafı su yüzeyinde olur ve gelen yükü her iki tarafa aktarır. Türkiye’nin beton baraj tecrübesi azdır. Fırat ırmağı üzerindeki Karakaya beton barajdır, en son yapılan Yusufeli barajı da beton barajdır. DSİ’nin asıl uzmanlık alanı kaya dolgu, toprak dolgu barajlardır. Kaya dolgu, toprak dolgu barajın en değerli özelliği kullandıkları toprak ve kayanın âlâ nitelikte olması, bir başkası de bu barajların ortasında geçirimsiz katman vardır. Burada da kil çekirdek yapılır ki barajın içinden su geçmesin. Bizim barajlardaki teknik şartnamelerin büyük kısmı ABD’nin DSİ’si olan Bureau of Reclamation’ın tecrübelerinden süzüp kural haline getirdiği kaideleri benimsemiştir. Bunu da sıkı sıkıya uygular. Yer seçiminden tutun üretimine çok titizlik gösterir. Onun için barajlarla ilgili bir sorunun yaşanacağını varsayım etmiyorum.

İnşaat ve Etraf Yüksek Mühendis Su Uzmanı Hasan Akyar

‘BARAJLAR SAĞLAMDIR, YIKILMAZ’

Eğer bir şey oldu diyelim. Barajın yamaçlarından toprak kaydı ve büyük bir kütle suya girdi. Su birden yükselmeye başladı. Beton barajın üzerinden dolu savaklar (Baraj göl alanına gelen taşkın sularının baraj gövdesine ve göl alanı yamaçlarına ziyan vermemesi için bu fazla suyun boşaltılması için yapılan kanallar) yetersiz kalsa, üstünden su aşsa bile barajlar yıkılmaz, sağlamdır. Fakat kaya dolgu, toprak dolu barajların üzerinden su aştığı vakit barajın yıkılma riski çok yüksektir. Türkiye’de yaygın olan bu barajlar olduğu için dolu savakları büyük tutulur ve üzerinden suyun aşmasına müsaade edilmez. Türkiye’de baraj kavramı yüksekliği 30 metrenin üzerindeki yapılara denir. Avrupa’nın birtakım ülkelerinde bu yedi metrenin üzerine denir. ABD’de ise 3 metreden yüksek yapılara baraj denir. Baraj yapma, yaptırma sorumluluğu da DSİ’dir. 30 metrenin altındaki yapılara da gölet denir. Göleti bir vakitler başka kuruluşlar da yapıyordu. Zelzele bölgesindeki yörede 30 metrenin altında olan çok fazla gölet var. Onların da kuralına nazaran yapılmış olması gerekir ki şimdilik rastgele bir sorun çıkmadı.

‘RİSK HER VAKİT VARDIR’

“Baraj patladı” üzere bir kavram hayatımıza girdi. Siz bir sorunun açığa çıkmadığını söz ediyorsunuz fakat zelzele bölgesinde “baraj patlaması” üzere bir durum açığa çıkarsa nasıl bir tabloyla karşı karşıya kalınır?

Tek tek her bir barajı ve göleti incelemek gerekir. Baraj patladığı vakit bu suyun üzerindeki derenin ne kadar yükseleceği, sağa sola ne kadar genişleyeceği bilgileri ilgili kurumda var. Barajdan birden su boşaldığı vakit nerelere kadar yükselir hepsi biliniyor. Onlar da aslında derelerin, ırmakların kendi mülküdür. Şayet siz yakınına, etrafına bir sanayi sitesi, bir kamu binası, toplu konut yaparsanız bu risk her vakit vardır.

‘KURUM ÜSTTEN BUYRUK BEKLEMEZ’

Ama şunu argüman ediyorum; DSİ çok ölçüde su yükselince bunları denetimli olarak, daha o sular gelmeden, aşağıdakilere hiç ziyan gelmeyecek biçimde daha fazla suyu barajdan, savaklardan bırakırlar. Bunun için ilgili kurum üstten buyruk beklemez. Kanunda verilmiş vazifesi vardır, bakanlıktan da beklemez. Direkt DSİ’nin Genel Müdürlüğü yetkilidir. Anında afete müdahale edeceği yönetmeliklerinde, genelgelerinde yer alır.

‘GÖLETLERE DİKKAT EDİLMESİ LAZIM’

Çeşitli batı ülkelerinde baraj yıkılırsa kim kime haber verecek, kimler anons edecek diye senaryolar vardır. DSİ’de de bir vakitler bunu sivil savunmacılar yapmıştı. Diyelim ki bir düşman uçağı geldi ve sizin barajınızın ortasına bomba attı ve barajınız yıkıldı. Yıkıldığı anda ne kadar su barajdan aşağıya salınır, bu su birinci beş dakikada nereye varır, birinci yarım saatte nereye varır, burada ne kadar nüfus yaşıyor, bunlara nasıl haber verilir? Bunların planları yapılmıştır. Bunun yanı sıra büyük ırmakların üzerlerine birden fazla ardışık barajlar yapılmıştır. Tek bir baraj yoktur, o riski azaltır. Bir baraj bir sonrakine denetimli su gönderdiği için akışına gerçek bu silsile çok daha inançlıdır. Bütün bunlara dikkat edilmesi lazım ve sarsıntı yöresinde spesifik örnekler üzerinde çalışılması gerekir. Benim için biraz riskli olanlar 30 metrenin altındaki göletler. Onların imal kuralları daha esnek olabilir. Onlara dikkat etmek lazım lakin şu ana kadar da rastgele bir şey çıkmadı. Cumhuriyet tarihinde barajlarla ilgili bir afet yaşamadık.

‘FAY SINIRLARINDAN UZAK DURACAĞIZ’

Deprem bölgesinde yaşayanlarda bilhassa baraj patlaması ile ilgili bir telaş oluştu. Zelzeleden ziyan gören bu yerlerin sular altında kalacağı kaygısı taşıyorlar. Bu kaygıya dair ne kaydedersiniz?

Endişe için bir şey diyemem. Her bir bireyin bir travmasıdır bu. Travmayı bilimsel olarak açıklayamam. Yıllarca sürer. Zelzelenin geleceği bilinmesine karşın rastgele bir tedbirin alınmaması, sarsıntıdan evvel yatağının yanına su al denmesi… Biz sarsıntı kuşağındayız, buna uygun yerleri yerleşmek için seçeceğiz. Fay sınırlarından uzak duracağız. Ona yakın yapıyorsanız da zelzele hesabını uygun yapıp, uygun materyalleri kullanacağız.

‘DAHA FAZLA KLOR GEREKİYOR’

Depremin ağır tesirinin gözlendiği kentlerde su bir müddet sonra kullanıma açıldı. Pek çok kentte çeşmelerden akan sular kahverengi idi. Uzmanlar sıhhat risklerine de dikkat çekti. Bu süreçte sarsıntı bölgesinde suya ait ne tıp adımlar atılmalı?

Halk sıhhati açısından içme suyunun mikropsuzlaştırılması çok çok değerli. Bilhassa yerleşim yerlerinde kanalizasyon ve yağmur suyu boruları, düşük kalitede yapılmış beton künklerdir. Bunlar çabuk kırılır. Münasebetiyle kanalizasyon, bilhassa insan dışkısı içme suyuna karışırsa bilhassa risktir. Sudan kaynaklanabilecek çok önemli salgınlara neden olabilir. Bunun için mikropsuzlaştırmanın çok kıymeti var. Bizde mikropsuzlaştırma klorla yapılır. Bizdeki şartnamelerde arıtma tesisi çıkışında klorlama yapıldıktan sonra meskenin musluğuna kadar asgarî litrede 2 miligram klor olması lazım. Sarsıntı sonrası bu 2 miligram yerine biraz daha fazla klorlama yapılması gerçek olur.

‘BORULARDA KOPMA VE HASAR OLABİLİR’

Benim varsayımım en büyük hasar meskenlerin kanalizasyon çıkışları irtibatı ve içme suyunun caddeden geçen ilişki borularının hasar görmüş olması. Bunun için kente, şebekeye su vermeden evvel bu sistemin baştan aşağıya denetim edilmesi gerekir. Bilhassa bu on vilayet ve onların ilçe ile köyleri dahil. Bu da evvel kaynaktan olacak. Su kaynağı baraj ise barajdan, gölet ise göletten, yer altı suyu ise yer altı pompalarını denetim edeceksiniz. Bu borularda kopma ve hasar olabilir. İçme suyu çizgilerinde depolar var. Bu depolar sağlam mı? Bunların tamamına bakarak meskenlere kadar denetim etmek gerekiyor. Atar damardan kılcal damarlara kadar denetim etmek gerekiyor.

‘DEPREM YÖRESİNDE ÇABUCAK KONUT İNŞASINA BAŞLAMAK HATA’

Depremden ziyan gören birçok kentin yine inşa edileceği yetkililer tarafından söz ediliyor. Bilhassa birtakım kentlerin taşınması süreçleri de kelam konusu. Bu kentler tekrar yapılırken altyapı çalışmalarına nasıl dikkat edilmeli, neler yapılmalı?

Deprem yöresinde çabucak konut inşasına başlamak son derece yanılgılı. Evvel uygun yerler seçeceksiniz. Tarım alanlarını yerleşime açmayacaksınız. Hem tarım alanları elden gidiyor hem de önemli etraf meseleleri yaratıyor. Buralar alüvyonlu yerler inşaat için uygun olmayan tabandır. Çabucak inşaata başlamak demek bunları gereğince araştırmamanız demek. Çabucak üst yapıya başlanmaması gerek. Dünya kentlerinin şehir planlarını yapan uzman tecrübeli arkadaşlarımız var. Çok önemli bir planlama gerekiyor. Yeni kentlerin yerlerinin seçilmesi çok değerli. Buralar seçilirken yalnızca sarsıntıya ve yere değil, yerleştirdiğinizde uygun ne kadar düşük maliyetle nasıl daha rahat su getiririm de faktör olmalı. Kanalizasyonunu nasıl uzaklaştırırım, yağmur suyunu nasıl uzaklaştırırım, atıklarını nereye depolamalıyım üzere bütüncül bir planlama gerekiyor. Yer altındaki yatırımı kimsenin gördüğü yok. Beşerler binalara bakıyor. Binalardan evvel alt yapıya yatırım yapmanız gerekiyor.