Uydular, afet sonrası kurtarma çalışmalarına nasıl yardımcı olabilir?

Emilie Bronner

Uydu görüntüleme alanındaki memleketler arası işbirliği, 6 Şubat 2023 günü Suriye ve Türkiye’yi vuran (ABD Jeoloji Araştırmaları Kurumu datalarına göre) 7,8 büyüklüğündeki sarsıntı ve 7,6 büyüklüğündeki ikinci sarsıntı üzere afetler sonrasında başlayan kurtarma ve yardım çalışmalarında büyük rol oynar. Bu tıp bilgiler yolların, köprülerin, binaların anlık durumunu haritalandırarak ve daha da kıymetlisi stadyumlarda ya da öteki açık alanlarda bir ortaya gelerek mümkün artçı sarsıntılardan korunmaya çalışan toplulukları tespit ederek, insani yardım gruplarının su ve besin hususlarını daha tesirli biçimde ulaştırmasına imkan tanır.

Afet ve Acil Durum İdaresi Başkanlığı (AFAD), uyduların merceklerini hızla sarsıntı bölgelerine doğrultmak için 6 Şubat günü lokal saatle sabah 7:04’te, milletlerarası “Uzay ve Büyük Afetler” tüzüğünün uygulanmasını talep etti. Birleşmiş Milletler (BM) lokal saatle 11:29’da Suriye için de harekete geçti.

Aynı saatlerde 11 uzay ajansı en uygun optik ve radar uydularını harekete geçirmeye hazır hale geldi. Fransa’nın, bu bölgeden geçerken birinci imgeleri sağlayacak olan (orta, yüksek ve çok yüksek çözünürlük sahibi) optik uyduları Spot, Pléaides ve Pléiades Neo’ydu. Heyelanları, hatta rakımdaki çok küçük değişimleri dahi görüntüleyebilen radar uyduları, geceleri ve bulutların ortasından dahi çalışabilmeleri sayesinde optik bilgilere tamamlayıcı bir kaynak olacak.

Her yıl dünya genelindeki milyonlarca kişi, (hortum, kasırga, tayfun, sarsıntı, heyelan, volkan patlaması, tsunami, sel, orman yangını gibi) doğal ya da (petrol kirliliği yahut endüstriyel patlamalar gibi) insan kaynaklı afetlerden etkileniyor. Maalesef, iklim değişikliğiyle birlikte bu felaketlerin sayısı ve sıklığı da artıyor; daha fazla kişinin bu felaketlerle karşı karşıya kalıyor, daha fazla mesken hasar görüyor ya da harabeye dönüyor.

BİR FELAKETİN ANATOMİSİ

Uluslararası “Uzay ve Büyük Afetler Tüzüğü”, bir felaketi ‘geniş ölçekli, beklenmedik, gibisi olmayan ve denetim dışı bir olay’ biçiminde tanımlar; bu olaylar can kaybına yahut mülk ve etrafın hasar görmesine neden olur ve dataya ulaşmak ve data toplamak doğrultusunda bir acil hareket gerektirir.

Tüzük, 1999 yılında Ulusal Uzay Araştırma Merkezi ve Avrupa Uzay Ajansı iştirakiyle oluşturuldu ve kısa müddet sonra Kanada Uzay Ajansı da buna dahil oldu. Günümüzde, afet bölgeleri üzerinde mümkün olan en kısa müddette fiyatsız uydu imajları elde etmek hedefiyle 17 üye uzay ajansı güçlerini birleştirmiş durumda. Tüzük, 2000 yılından bu yana 154’ten fazla ülkede 797 sefer etkinleştirildi. O vakitten beri ise Avrupa’daki (Kopernik Acil Durumu) ve Asya’daki (Sentinel Asya) teşebbüslere tamamlayıcı bir kaynak oldu.

Tüzüğün harekete geçirildiği durumların neredeyse dörtte üçü hava olaylarından, bilhassa de faaliyetlerin yarısını oluşturan fırtınalar, kasırgalar ve sellerden kaynaklanıyor. Kimi vakit bu öngörülemeyen kriz durumlarında, tabanın hasar gördüğü ya da su altında kaldığı ve yolların geçit vermediği hallerde, arazi tabanlı kaynaklar felaketin boyutlarını tam manasıyla inceleyemez ve kurtarma ve insani yardım gayretlerini mümkün olan en güzel biçimde düzenleyemez. Uydular ise mevcut durumu uzaydan çok yüksek çözünürlükle görüntüleyerek büyük ehemmiyet taşıyan bilgileri hızlı bir biçimde elde eder.

Kimi durumlarda, tüzük faal hale getirilmez. Bunun sebebi, (savaşlar ve silahlı çatışmalar gibi) kelam konusu sorunun tüzüğün kapsamı dışında olması, uzaydan sağlanan manzaraların (sıcak hava dalgaları ve salgın hastalıklar kelam konusu olduğunda) kimi vakit çok az ilgi çekmesi yahut (kuraklık gibi) bir olgunun yavaş ve uzun bir vakit aralığı boyunca gelişmesi olabilir.

UYDU BİLGİLERİ, DÜNYADAKİ KRİZLERE KARŞILIK OLABİLİR

Uydular, bir felaket meydana gelir gelmez, etkilenen bölgeler üzerinde hızla imaj elde edecek biçimde programlanır. Rastgele bir vakitte, optik yahut radar olmak üzere 60’tan fazla uydu harekete geçirilebilir. Meydana gelen felaketin tipine bağlı olarak, daha evvelce belirlenen kriz planları uyarınca farklı uydular seferber edilir; başkalarıyla birlikte, bunlar ortasında TerraSAR–X / Tandem-X, QuickBird-2, Radarsat, Landsat-7/8, SPOT, Pleiades ve Sentinel-2 uyduları da bulunur.

Optik imajlar uzaydan çekilen fotoğraflara benzese de radar imajlarının uzman olmayan bireyler tarafından yorumlanması daha güç olabilir. Bu sebeple, bir felaket sonrasında anlaşılmasını kolaylaştırmak gayesiyle uydu bilgileri yine işlenir. İmgeler, örnek olarak, kurtarma gruplarının kullanması için tesir ya da değişim haritalarına, halkın kullanması için su baskını ikaz haritalarına ve karar vericilerin kullanması için hasar iddialarıyla birlikte yanan ya da su basan alanların haritasına dönüştürülür.

Saha kullanıcıları ile uydu operatörleri ortasında bir ortak çalışma yürütülmesi kaidedir. Dünya müşahede teknolojileri alanındaki (özellikle de 50 ilâ 20 metrelik ve artık 30 santimetrelik optik çözünürlüklerin performansına dayanan) yenilikler ve 3 boyutlu data sürece yazılımları sayesinde ilerlemeler sağlandı; tıpkı vakitte uydu ve olay mahalli bilgilerini birleştirebilen dijital araçların geliştirilmesi sayesinde çeşitli ilerlemeler kaydedildi. Alandaki muhtaçlıklar, bunların teslim müddeti ve teslim edilen gereçlerin kalitesi bağlamında, tüzüğün içerdiği müdahale süreçlerinin gelişmesine de katkı sağladı.

AFET SONRASI TEKRAR İNŞA SÜRECİ

Hiç elbet, temel olan acil durum idaresidir; bununla birlikte, felaketten etkilenen ülkelerin tekrar yapılanması ve geleceğinin göz önünde bulundurması da birebir derecede hayati kıymete sahiptir. Sahiden de ‘risk döngüsü’, yine inşanın, dayanıklılığın ve riskin önlenmesinin, olağana dönüş sürecinde büyük bir rol oynadığını savunur. Felaketler öngörülemese dahi bilhassa de yinelendiği ülkelerde daha gerçek bir hazırlık yapılabilir. Örneğin, bölge sakinleri zelzeleye güçlü yapılara ve inançlı toplanma yerlerine kavuşabilir ya da ömür alanlarının inançlı yerlere taşınmasından faydalanabilirler. Hayatta kalma maharetlerini öğrenmek de büyük ehemmiyet taşır.

Kimi büyük felaketlerin akabinde ‘yeniden inşa gözlemevleri’ diye isimlendirilen birkaç teşebbüs ortaya çıktı; bunlardan iki tanesi 2021 yılında Haiti’de ve 2019 yılındaki liman patlamasının akabinde Beyrut’ta hayata geçirildi. Buradaki maksatlar, afetten en çok etkilenen bölgelerde bulunan binaların, yolların, çiftliklerin, ormanların ve başka şeylerin aldığı hasarın detaylı ve dinamik bir biçimde gözden geçirilmesini sağlamak, tekrar inşa planlamalarını takip etmek, riskleri azaltmak ve 3 ilâ 4 yıllık vakit zarfında yaşanan değişimleri gözlemlemek hedefiyle uydu manzaralarını koordine etmektir.

Yazının özgünü The Conversation sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)